امروزه مردم روسیه به کتابخوان بودن شهرت دارند. اما نقش کتاب در زندگی مردم عادی روسیه، همیشه به این اندازه پررنگ نبوده است.
برای دوره ای حدودا ۳۰۰ ساله در تاریخ روسیه، بین قرن های ۱۷ تا ۲۰ میلادی، یعنی از زمان تزار «پتر کبیر» تا انقلاب ۱۹۱۷ (سرنگونی حکومت تزاری و روی کار آمدن کمونیست ها)، با این که نخبگان و اعیان و اشراف اهل مطالعه بودند، اما خیلی از مردم سواد نداشتند و کتاب برای جمعیت اکثرا دهقان و فقیر روسیه، کالایی لوکس به شمار می رفت و اساسا کتاب و روزنامه و مجله در دسترس نبود.
در این دوره، نقش کتاب و روزنامه را رسانه دیگری به نام «لوبوک» (Lubok) برای مردم فقیر روسیه ایفا می کرد.

«لوبوک» چیزی است شبیه «کمیک استریپ»، شامل گرافیک و تصویر سازی رنگی و متن که توسط لوح های چوبی و سنگی و فلزی روی کاغذ چاپ و بعد به صورت دستی رنگ آمیزی می شد.
«لوبوک» هم مانند خیلی چیزهای دیگر، در ابتدا فقط در اختیار اعیان و اشراف بود، اما با گذشت زمان، تولید آن ارزان و ارزان تر شد و به زندگی مردم طبقه فقیر و متوسط راه پیدا کرد.

موضوعات «لوبوک» بسیار متنوع بود. اوایل، با الهام از سنت تمثال نگاری روی چوب که از قرن ها قبل در روسیه رواج داشت، بیشتر تم مذهبی داشت. اما با گذشت زمان، ادبیات فولکلور و طنز و اخبار هم وارد «لوبوک» شد. حتی آموزش الفبا و شمارش.
از این طریق بود که دهقانان روسیه با آثار نویسندگان بزرگ روس مانند پوشکین و گوگول و لرمانتوف و… آشنا می شدند، هرچند به صورت سطحی و ابتدایی.

گرافیک زیبا، رنگ های روشن و چشم نواز و جنبه طنز آمیز، «لوبوک» را به یک رسانه خیلی محبوب بدل کرد. انتشاراتی هایی هم پیدا شدند که کارشان طراحی و تولید «لوبوک» در تیراژ بالا و قیمت خیلی پایین و توزیع آن ها در بازارهای محلی بود.
دهقانان که به هیچ رسانه هنری و اطلاع رسانی دیگری دسترسی نداشتند، دیوارهای خانه شان را با «لوبوک» تزیین می کردند.
جنبه آموزشی «لوبوک» به حدی بود که علاوه بر چاپ روی کاغذ، بعضی از دستورالعمل های ایمنی، بهداشتی، نظامی و… را روی پارچه های کوچک چاپ می کردند و در اختیار سربازها می گذاشتند.

با گذشت زمان، حکومت تزاری هم به قدرت رسانه ای «لوبوک» پی برد و از آن برای تبلیغات سیاسی بهره برداری کرد. مثلا در جریان جنگ با ژاپن (۱۹۰۵)، «لوبوک» های دولتی به تحقیر نیروهای ژاپنی و تقویت روحیه ملی می پرداختند. هرچند که در نهایت ارتش کوچک ژاپن، ارتش میلیونی و قدرتمند روسیه را شکست داد.

با سرنگونی حکومت تزاری و روی کار آمدن کمونیست ها، سوادآموزی اجباری شد و کتابخانه های محلی توسعه پیدا کردند. به این طریق «لوبوک» جای خود را به کتاب و روزنامه و… داد.
البته باید به این نکته اشاره کرد که «لوبوک» به طور کامل از بین نرفت و به پوسترهای تبلیغاتی معروف حکومت شوروی تغییر شکل داد.

شاید جالب باشد که بدانید «ولادیمیر مایاکوفسکی» از شاعران معروف روسیه، برای «لوبوک» های یک انتشاراتی، متن و حاشیه می نوشته است.

در مورد تاریچه «لوبوک» می توان گفت که در چین به وجود آمد، از آن جا به اروپا رفت و در زمان تزار «پتر کبیر» از طریق آلمان وارد روسیه شد. اما کلمه «لوبوک» روسی است.

کسانی که به این هنر علاقه دارند می توانند به کاتالوگ و آلبوم های Dmitry Rovinsky (قرن ۱۹ میلادی) مراجعه کنند که هنوز هم در اروپا تجدید چاپ می شوند. او مهمترین کلکسیونر و تاریخ نگار «لوبوک» در روسیه بود.
موزه ای هم در مسکو به نام «موزه دولتی هنر گرافیک مردمی» به «لوبوک» اختصاص دارد.

نویسنده: بهروز بهادری فر