مدت ها بود به دنبال کتابی درباره تاریخ فرهنگ و هنر روسیه بودم، اما در هیچ یک از منابع فارسی و روسی و انگلیسی کتاب جامعی پیدا نکردم.

تا این که به کتاب «ذهن روسی در نظام شوروی» نوشته «آیزایا برلین» (Isaiah Berlin) فیلسوف و نظریه پرداز برجسته روسی – انگلیسی برخوردم.
این کتاب، تصویر نسبتا روشنی از شرایط حاکم بر فرهنگ و هنر روسیه در زمان کمونیسم به دست می دهد.

«آیزایا برلین» یهودی الاصل و اهل ریگا، پایتخت کشور لتونی بود که آن زمان بخشی از جماهیر شوروی محسوب می شد. خوب روسی می دانست و به واسطه تحصیل و زندگی در انگلستان، دنیای غرب را هم به خوبی درک کرده و از طرفداران پر و پا قرص لیبرالیسم و از منتقدان جدی دیدگاه های مارکسیستی بود.

«ذهن روسی در نظام شوروی» حاصل چند سفر «آیزایا برلین» به شوروی و دیدارهای او با اهالی ادب و هنر روس آن زمان است و بیشتر به نقد و تحلیل وضعیت روشنفکری و ادبیات و هنر روسیه در زمان استالین می پردازد.

کتاب حدود ۴۰۰ صفحه دارد. حدود ۵۰ صفحه اول کتاب مقدمه و پیش گفتار به قلم دیگران و تا حدودی خسته کننده است. اما اصل کتاب که ۲۵۰ صفحه هم نمی شود، با ترجمه روان آقای «رضا رضایی» جذاب و گیراست. یادداشت های مترجم هم به فهم بهتر مطالب کمک می کند.

فهرست کتاب عبارت است از:

هنر روسیه در دوره استالین
سفر به لنینگراد
ادیب بزرگ روس
گفت و گوهایی با آخماتووا و پاسترناک
باریس پاسترناک
چرا اتحاد شوروی خود را عایق کاری می کند
دیالکتیک مصنوعی
چهار هفته در اتحاد شوروی
فرهنگ روسیه شوروی
بقای روشنفکران روس

در بخشی از کتاب آمده است:

روزی پیشخدمتی در کشتی بزرگی استخدام شد. به او گفتند که اگر دریا طوفانی شد، برای این که ظرف و ظروف نشکند نباید صاف راه برود، بلکه باید زیگزاگ برود؛ با تجربه‌ تر‌ها همین کار را می‌ کنند.
مرد گفت متوجه شده است. بعد هوا خراب شد، اما صدای مهیب شکسته‌ شدن ظرف و ظروف هم به گوش رسید، چون پیشخدمت با سینی ظرف‌ ها زمین خورده بود.
گفتند چرا به توصیه عمل نکرد. گفت: «کردم. منتها موقعی که من چپ می‌رفتم کشتی راست می‌رفت، موقعی هم که من راست می‌رفتم کشتی چپ می‌رفت.»
مهم‌ ترین قلقی هم که شهروند شوروی باید یاد بگیرد این است که بتواند خیلی دقیق حرکت خود را با حرکت دیالکتیکی حزب تنظیم کند. یعنی باید لم کار طوری دستش بیاید که زود تشخیص بدهد چه لحظه‌ ای چپ می‌شود راست، یا راست می‌شود چپ.
فهم تئوریک، هرقدر هم دقیق، جای این فوت و فن را نمی‌گیرد. عده‌ای از قابل‌ ترین، مفید ترین، و در نخستین روزها، وفادار ترین و سالم‌ ترین هواداران رژیم به علت ندانستن همین فوت و فن به فلاکت افتادند.

خرید آنلاین کتاب:
سایت «بخوان»
سایت «پندار بازار»

بهروز بهادری فر